اگر اهل سفرهای بین المللی هستید حتما تا کنون کلمه Jet Lag به گوشتان خورده است. این واژه دربرگیرنده مجموعه علایمی است که پس از پروازهای طولانی مدت (معمولا با هواپیما) در مسافران دیده می شود و در اغلب موارد باعث دردسرهای زیاد حداقل در چند روز اول سفر یا پس از بازگشت به مبداء می گردد.
نخست بیایید نگاهی بیندازیم به علایم این مشکل: اختلال خواب٬ زود رنجی٬ حس گم کردن جهت ها٬ کاهش انگیزه. اینها تنها تعدادی از علایمی هستند که با شدت های گوناگون حتی در حرفه ای ترین مسافرانی که در مناطق زمانی (Time Zone) مختلف پرواز می کنند دیده می شوند.
علیرغم تصورات رایج٬ بزرگترین علت این اختلال نه به تعداد ساعات پرواز بلکه به تعداد منطقه زمانی که شخص طی می کند وابسته است.
اما بیایید اول ببینیم منطقه زمانی (Time Zone) چیست؟ به طور خلاصه منطقه زمانی یک تکه (یا شاید بهتر باشد بگوییم یک قاچ) از زمین است که ساعت استاندارد مخصوص به خود را دارد. به عبارت دیگر اگر ۳۶۰ درجه کرۀ زمین را در نظر بگیریم و آن را به ۲۴ قسمت عمودی و مساوی تقسیم کنیم هر قاچ ۱۵ درجه ای را می توان یک منطقه زمانی نامید. هرچند مساله کمی پیچیده تر می شود آنجا که برای هم ساعت شدن مناطق مختلف یک کشور کمی این مرزهای نامرئی را به چپ یا راست می کشند تا مثلا در ایران (که در یک منطقه زمانی استاندارد نمی گنجد) با چند ساعت متفاوت در شرق و غرب کشور روبرو نباشیم.
متخصصین عقیده دارند تغییر منطقه زمانی٬ ریتم شبانه روزی بدن را مختل می کند. همان چیزی که مسئول کنترل ترشح هورمونهایی است که به شما یادآوری می کنند چه زمانی غذا بخورید٬ بخوابید یا بیدار شوید.
اغلب فرایندهای بدن ما بر اساس یک مکانیسم ۲۴ ساعته تنظیم می شوند که آن را ساعت زیستی (بیولوژیک) می نامیم.” این را “کریس کلول” پروفسور روانپزشکی در دانشکده پزشکی دانشگاه UCLA می گوید. مسافرت سریع بین مناطق زمانی مختلف به طور موقت این ساعت زیستی را دچار اختلال کرده و باعث بروز عوارض فوق می شود. از آنجا که ساعت بدن فقط به صورت تدریجی می تواند تنظیم شود (یعنی هر روز مقدار کمی) لذا تطبیق با موقعیت جدید می تواند فرایندی زمان بر باشد. “در نهایت این ساعت تنظیم خواهد شد اما زمان خواهد برد”. پروفسور “کلول” می گوید.” ممکن است تا چند هفته طول بکشد تا بدن به زمان جدید در اروپا یا آسیا عادت کند.”
جالب اینکه جهت حرکت روی کرۀ زمین می تواند در میزان Jet Lag موثر باشد. سفر به شرق مشکل زا تر از سفر به غرب کرۀ زمین است. پروفسور “کلول” توضیح دلیل آن را کمی پیچیده می داند اما شاید اینطور بتوان گفت که برای بدن آسانتر است که ساعتش را به تاخیر بیندازد تا اینکه آن را سریعتر کند. براساس مقاله ای که در سال ۱۹۹۹ منتشر شده سفر به سمت شرق زمین دشوارتر است چرا که روزها در این جهت فشرده تر می شوند (که شخص را از ریتم طبیعی بدن خود دورتر می کند). برعکس در جهت غرب روزها کش می آیند که با ریتم بدن کمی سازگارتر است.
